Στο κέντρο της λίμνης των Ιωαννίνων, της Παμβώτιδας, υπάρχει το γραφικό νησάκι με τα πολλά μικρά μοναστήρια, που μπορεί να τα επισκεφθεί κανείς εύκολα λόγω της κοντινής απόστασης μεταξύ τους.

Στο κάστρο των Ιωαννίνων, που έχτισε ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας, ιδρυτής του Δεσποτάτου της Ηπείρου, εγκατέστησε στις αρχές του 13ου αιώνα μερικές αριστοκρατικές οικογένειες της Κωνσταντινούπολης, όπως η οικογένεια των Φιλανθρωπηνών, των Στρατηγόπουλων, κ.ά. που κατέφυγαν στην Ήπειρο μετά την άλωση της Κων/πολης από τους Φράγκους το 1204. Μέλη των επιφανών αυτών οικογενειών έχτισαν μερικά από τα σημαντικότερα μοναστήρια στο «Νησί».

Ο 16ος αιώνας είναι η περίοδος της μεγάλης ακμής για τα μοναστήρια του Νησιού. Στις αρχές του αιώνα ανακαινίστηκε το Καθολικό της Ιεράς Μονής των Φιλανθρωπηνών, το οποίο αγιογραφήθηκε γύρω στο 1531-1532. Λίγο αργότερα, το 1542 και το 1560 έγιναν νέες προσθήκες στο Καθολικό και ολοκληρώθηκε η αγιογράφησή του. Την ίδια περίπου εποχή αγιογραφήθηκε και το Καθολικό της Ιεράς Μονής Στρατηγόπουλου. Τέλη του ίδιου αιώνα χτίστηκε και η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου των Μεθοδάτων, που αργότερα μετονομάστηκε Ελεούσα. Η ακμή συνεχίστηκε και τους επόμενους αιώνες, αφού επισκευάστηκαν και χτίστηκαν και άλλα μοναστήρια, όπως η Ιερά Μονή του Αγίου Παντελεήμονος, η Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως και η Εκκλησία της Κοιμήσεως στον οικισμό.

Στις αρχές του 19ου αιώνα η ακμαία μοναστική κοινότητα είχε αρχίσει να κάμπτεται και τα μοναστήρια χρησίμευαν ως τόπος διαμονής φυλακισμένων. Ισχυρό πλήγμα δέχτηκε το Νησί κατά την πολιορκία του Αλή πασά (1820-1822). Τα σουλτανικά στρατεύματα έκανα απόβαση στο Νησί για να σταματήσουν την τροφοδοσία του Αλή, που γινόταν μέσω της λίμνης. Το μεγαλύτερο μέρος των μοναστηριών λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε, ενώ πολλοί κάτοικοι εκτοπίστηκαν ή φυλακίστηκαν. Το 1822, σε ένα από τα κελιά της Ιεράς Μονής Παντελεήμονος άφησε την τελευταία του πνοή και ο θρυλικός Αλή πασάς των Ιωαννίνων.

Κατά τη δεκαετία του 1960 πραγματοποιήθηκαν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία σημαντικές εργασίες καθαρισμού των τοιχογραφιών στις Ιερές Μονές Φιλανθρωπηνών και Στρατηγόπουλου, καθώς και αναστήλωσης στο Καθολικό αυτών. Μέχρι σήμερα πραγματοποιούνται εργασίες συντήρησης και επαναλειτουργίας των μοναστηριών του Νησιού. Σήμερα το Νησί κατοικείται από 500 κατοίκους, ενώ λιθόστρωτοι δρόμοι αποτελούν τους δύο βασικούς οδικούς άξονες, παρά το γεγονός ότι δεν κυκλοφορούν αυτοκίνητα. Ο πρώτος οδηγεί βορειοανατολικά στις Ιερές Μονές των Αγίων Παντελεήμονος και Προδρόμου, ενώ ο άλλος νότια στις Ιερές Μονές Φιλανθρωπηνών, Στρατηγόπουλου, Ελεούσης και Μεταμορφώσεως.

Η Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπηνών

Η Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Φιλανθρωπηνών είναι το σημαντικότερο κατά πολλούς μοναστήρι στο Νησί της λίμνης Παμβώτιδας. Δίπλα στην είσοδο διακρίνουμε κελλιά σε πολύ καλή κατάσταση και ερείπια από άλλα κτίσματα. Ο ναός είναι μονόκλιτος με καμαροσκεπή.

Χτίστηκε από τον Μιχαήλ Φιλανθρωπηνό το έτος 1272. Είναι τοιχογραφημένη με εξαίρετες τοιχογραφίες του 1542 με φροντίδα του μοναχού Ιωάσαφ του Φιλανθρωπηνού.

Σε σχήμα «Π» γύρω από το ναό υπάρχουν νάρθηκες του 1560 με τοιχογραφίες. Ξεχωρίζει για τη σπουδαιότητά της η τοιχογραφία των 7 σοφών της Αρχαίας Ελλάδος, που είναι σπάνιο φαινόμενο για χριστιανική εκκλησία (στην εποχή που λειτουργούσε, διδάσκονταν τα Αρχαία Ελληνικά). Συγκεκριμένα, στο δυτικό τοίχο του νότιου εξωνάρθηκα εικονίζονται οι επτά σοφοί: ο Πλάτων, ο Απολλώνιος ο Τυανεύς, ο Σόλων ο Αθηναίος, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Θουκυδίδης και ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος. Η απεικόνιση των αρχαίων φιλοσόφων ανάγεται πιθανότατα σε απόκρυφα κείμενα του 5ου αιώνα, που αναβιώνουν στο 14ο αιώνα και έχουν ως θέμα τις προφητείες των επτά φιλοσόφων για τον Χριστό.

Λέγεται και μονή Σπανού γιατί δίδαξε ο Διδάσκαλος Σπανός. Κατά την περίοδο του δεσποτάτου της Ηπείρου και μετέπειτα του Αλή πασά, ήταν το σπουδαιότερο Εθνικοθρησκευτικό Πνευματικό Κέντρο.

Η ιστορία της Ιεράς Μονής συνδέεται με τη μεγάλη βυζαντινή αρχοντική οικογένεια των Φιλανθρωπηνών, που εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα μετά το 1204, όταν η Κωνσταντινούπολη καταλήφθηκε από τους Φράγκους.

Οι τοιχογραφίες της μονής Φιλανθρωπηνών θεωρούνται το πιο ώριμο δημιούργημα της «Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας» ή «Ηπειρωτικής Σχολής», δηλαδή του καλλιτεχνικού ρεύματος που αναπτύχτηκε αρχικά στην Ήπειρο το 16ο αιώνα και στη συνέχεια εξαπλώθηκε στο δυτικό και κεντρικό ελλαδικό χώρο.

Η Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Στρατηγοπούλου ή Ντίλιου

Η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου Στρατηγοπούλου ή Ντίλιου είναι χτισμένη στη βορειοανατολική πλευρά του Νησιού, κοντά στην Ιερά Μονή των Φιλανθρωπηνών. Η Ιερά Μονή Στρατηγοπούλου ιδρύθηκε πιθανώς το 13ο αιώνα από την ομώνυμη Βυζαντινή οικογένεια, η οποία εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα το 1204, μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους της Δ΄ Σταυροφορίας, όπως και η οικογένεια των Φιλανθρωπηνών.

Για την Ιερά Μονή δεν υπάρχουν σημαντικές πληροφορίες. Στα μέσα του 16ου αιώνα δημιουργήθηκαν οι τοιχογραφίες του Καθολικού, με δαπάνη των Ιερομονάχων Νήφωνος και Σωφρονίου. Το 17ο αιώνα το μοναστήρι ευεργετήθηκε από την οικογένεια Ντίλιου, στην οποία οφείλεται η δεύτερη επωνυμία του. Σύμφωνα με μια παράδοση, στην Ιερά Μονή λειτουργούσε η περίφημη Σχολή των Δεσποτών.

Οι τοιχογραφίες της αποτελούν εξαίρετο έργο αγνώστου καλλιτέχνη. Οι παραστάσεις κατανέμονται σε τρεις ζώνες και φέρουν πλαίσια με κόκκινο χρώμα, κατά το σύστημα αγιογράφησης των ζωγράφων της Κρητικής Σχολής. Εντυπωσιακή είναι η σκηνή της Σταύρωσης στο αέτωμα που διαμορφώνει η στέγη στη δυτική πλευρά. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις σκηνές των Παθών του Κυρίου. Ολόκληρο τον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα καταλαμβάνει η σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας. Η σκηνή είναι πολυπρόσωπη και μνημειακή. Στο βόρειο, το νότιο και το δυτικό τοίχο του νάρθηκα υπάρχουν 28 σκηνές από τη ζωή της Παναγίας και ιδιαίτερα από την παιδική της ηλικία.

Η Ιερά Μονή του Αγίου Παντελεήμονος

Την Ιερά Μονή του Αγίου Παντελεήμονος, μουσείο σήμερα, αξίζει να την επισκεφθεί κανείς, γιατί είναι γνωστή για τα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν εκεί και σχετίζονται με τις τελευταίες μέρες και τη δολοφονία του Αλή πασά, που έγινε στα κελιά της τον Ιανουάριο το 1822. Βρίσκεται νοτιοανατολικά της κοινότητας του Νησιού.

Η μονή αποτελείται από το Καθολικό και τα κελιά, που υπάρχουν στη βόρεια και τη νότια πλευρά. Το Καθολικό είναι μικρών διαστάσεων βασιλική. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Ναού, του 16ου -17ου αιώνα, είναι διακοσμημένο με επίχρυσο ανάγλυφο πάνω σε μπλε και κόκκινο φόντο.

Τα κελιά που σώζονται στη βόρεια πλευρά, όπου βρισκόταν και το Ηγουμενείο της Ιεράς Μονής, στεγάζουν σήμερα τη συλλογή χειρογράφων και παλαιοτύπων από τις Ιερές Μονές του Νησιού. Στα πρόσφατα αναστηλωμένα κελιά της νότιας πλευράς δολοφονήθηκε ο Αλή πασάς. Σήμερα αυτά τα κελιά λειτουργούν ως μουσείο της προεπαναστατικής περιόδου.

Η Ιερά Μονή Ελεούσης

Η Ιερά Μονή Ελεούσης βρίσκεται νοτιότερα από τις Ιερές Μονές Φιλανθρωπηνών και Στρατηγοπούλου. Είναι χτισμένη στους πρόποδες κατάφυτου λόφου, κοντά στην όχθη της λίμνης και περικλείεται από ψηλό περιβολότοιχο. Αρχικά το μοναστήρι ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο των Ανέμων και ονομαζόταν «των Μεθοδάτων» ή «των Γκιουμάτων» από τις οικογένειες που πιθανώς το ευεργέτησαν. Σήμερα η Ιερά Μονή είναι γνωστή ως Παναγία Ελεούσα. Η μετονομασία της συνδέεται με τη θαυματουργή εύρεση της εικόνας της Θεοτόκου, η οποία μεταφέρθηκε στην Ιερά Μονή το 16ο αιώνα. Σύμφωνα με ενθύμηση του 1584, η εικόνα βρισκόταν αρχικά στη βυζαντινή Μονή της Αγίας Παρασκευής στα Ιωάννινα, που ήταν χτισμένη στη θέση της σημερινής Νομαρχίας.

Το 19ο αιώνα οι Ηγούμενοι απέδωσαν στην Ιερά Μονή την ονομασία «Ελεούσης και Σωτήρος» από τη γειτονική Μονή της Μεταμορφώσεως, η οποία το 1822 πυρπολήθηκε κατά την πολιορκία του Αλή πασά από τα σουλτανικά στρατεύματα. Το 1924 ιδρύθηκε στα κελιά της Ιεράς Μονής Ελεούσης, με δαπάνες του ελληνικού κράτους, Ιεροδιδασκαλείο, το οποίο διέκοψε τη λειτουργία του το 1929.

Η Ιερά Μονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος

Η Ιερά Μονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος βρίσκεται κοντά στην Ιερά Μονή Ελεούσης, στη νοτιοδυτική πλευρά του Νησιού. Χτίστηκε πιθανόν στις αρχές του 17ου αιώνα, όπως συνάγεται από σωζόμενη σφραγίδα της Ιεράς Μονής με χρονολογία 1656. Για την αρχική φάση της Ιεράς Μονής δεν υπάρχουν μαρτυρίες. Η Μονή είχε ευεργετηθεί από τον Πάνο Ιερομνήμονα, ένα επιφανή Γιαννιώτη έμπορο στη Βενετία.

Το 1822 η Ιερά Μονή πυρπολήθηκε κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Ιωαννίνων από τα σουλτανικά στρατεύματα. Μετά την καταστροφή της η Μεταμόρφωση περιήλθε στη γειτονική Μονή, την οποία έκτοτε οι Ηγούμενοί της την ονόμασαν «Ελεούσης και Σωτήρος».

Ο σημερινός Ναός χτίστηκε το 1850 με δαπάνη του Ηγουμένου της Ιεράς Μονής Ελεούσης, Αββακούμ. Το 1872 ο Αββακούμ ίδρυσε Ιερατική Σχολή , που λειτούργησε ως το 1922, με την άδεια του Σουλτάνου Αβδούλ Αζίζ, ο οποίος της παραχώρησε το 1872 το σχετικό φιρμάνι. Το 1873 η Ιερά Μονή και η Ιερατική Σχολή έγιναν σταυροπηγιακές με Πατριαρχικό Σιγίλιο και εξαρτώνται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Σήμερα η κύρια Μονή έχει Μοναχούς, οι οποίοι εγκαταβιούν σύμφωνα με το κοινοβιακό σύστημα.

Το Καθολικό είναι χτισμένο στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής. Στους πλευρικούς τοίχους απεικονίζονται μεγάλες μορφές ολόσωμων αγίων, μεταξύ αυτών των δύο Νεομαρτύρων Αγίου Ιωάννη και Αγίου Γεώργιου. Αξιόλογο είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο, καθώς και ο ξυλόγλυπτος άμβωνας, με ζωγραφιστή διακόσμηση με λουλούδια και φρούτα.

Η Ιερά Μονή του Προφήτη Ηλία

Η Ιερά Μονή του Προφήτου Ηλιού είναι χτισμένη στην κορυφή πευκόφυτου λόφου, στο ψηλότερο σημείο του Νησιού. Δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για την Ιερά Μονή. Πρέπει να χτίστηκε την υστεροβυζαντινή περίοδο. Πάντως το 1822 καταστράφηκε από τα σουλτανικά στρατεύματα και ξαναχτίστηκε αργότερα, ενσωματώνοντας στους τοίχους της αρχιτεκτονικά λείψανα του παλαιότερου ναού. Το 19ο αιώνα την επιμέλεια της μονής ανέλαβε η συντεχνία των γουναράδων. Το 1833 αγιογραφήθηκε το ιερό και το 1918 έγιναν οι τοιχογραφίες του κυρίως Ναού. Ανάμεσα στα λιγοστά κειμήλια της Ιεράς Μονής που διασώθηκαν είναι και ένας ασημένιος σταυρός αγιασμού με τη χρονολογία 1821, ο οποίος φυλάσσεται στην Ιερά Μονή Ελεούσης

Η Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου

Η Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου χτίστηκε το 1506-1507 στην ανατολική πλευρά του Νησιού από τους αδελφούς Ιερομονάχους Αψαράδες, το Νεκτάριο και το Θεοφάνη. Πληροφορίες σχετικά με την Ιερά Μονή λαμβάνουμε από την αυτοβιογραφία των δύο κτητόρων. Το 1505 επέλεξαν τη θέση Γούβα, κοντά στην όχθη της λίμνης, όπου παλαιότερα υπήρχε Ναϋδριο, και βρισκόταν κοντά στο ησυχαστήριο του Αγίου Παντελεήμονος, για να ανεγείρουν την Ιερά Μονή.

Το Καθολικό χτίστηκε σε επαφή με τη σπηλιά, καθώς και τα κελιά, τα οποία σήμερα δε σώζονται στην αρχική τους κατάσταση. Παράλληλα με την ανέγερση του Καθολικού της Ιεράς Μονής του Προδρόμου, οι δύο αδελφοί φρόντισαν και για την ανακαίνιση της Ιεράς Μονής του Αγίου Νικολάου «εν τω Λεπενώ», που είχε ιδρύσει πιθανόν ο πατέρας τους, καθώς και για την κατασκευή κελιού για τις τρεις αδελφές τους, επίσης Μοναχές, στο Νησί.

Το 1821-1822 κατά την πολιορκία του Αλή πασά από τα σουλτανικά στρατεύματα η μονή υπέστη καταστροφές. Το 1824 και το 1891 επιδιορθώθηκαν οι τοιχογραφίες του Καθολικού, με δαπάνη των συντεχνιών των χανιτζήδων και των κρασοπούλων, που εκκλησιάζονταν τακτικά στη Μονή του «Αϊ-Γιαννόπουλου», όπως ονόμαζαν το Μοναστήρι του Προδρόμου.

Από το μοναστηριακό συγκρότημα σώζεται μόνο το Καθολικό. Τα κελιά είναι νεότερα και έχουν πρόσφατα αναστηλωθεί. Ο Ιερός Ναός είναι χτισμένος σε ένα σπάνιο αρχιτεκτονικό ρυθμό, που συνδυάζει στοιχεία από τον σταυρεπίστεγο και τον αγιορείτικο τύπο.

Η Εκκλησία της Κοιμήσεως Θεοτόκου

Η Εκκλησία της Κοιμήσεως Θεοτόκου βρίσκεται στο κέντρο της μικρής κοινότητας του Νησιού και αποτελεί τον κεντρικό ενοριακό της Ναό. Σύμφωνα με επιγραφή, ο Ιερός Ναός ανακαινίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, πιθανώς μετά την καταστροφή που υπέστη το Νησί κατά τα γεγονότα της πολιορκίας του Αλή πασά και της δολοφονίας του, το 1822.

Ωστόσο στο δυτικό τοίχο υπάρχει γλυπτό με τη χρονολογία 1614-1615, που πιθανόν προέρχεται από κάποιο ναό που προϋπήρχε στην ίδια θέση. Το 1868 χτίστηκε το κωδωνοστάσιο του Ναού, σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στον πρόσοψή του, ενώ λίγο αργότερα χτίστηκε με χρήματα της Εκκλησίας της Κοιμήσεως και το σχολείο της κοινότητας.

Ο Ιερός Ναός είναι χτισμένος στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής. Η γιαννιώτικη αστική αρχιτεκτονική έχει επηρεάσει τη δομή του Ναού, με φεγγίτες, ξυλόγλυπτα ταβάνια και πολύχρωμα δάπεδα. Από τις σημαντικότερες εικόνες του Ναού είναι: ο Ένθρων Χριστός στον τύπο του Μεγάλου Αρχιερέα, πιθανώς έργο του 17ου αιώνα που έχει δεχτεί επιζωγραφίσεις, ο Άγιος Γεώργιος φονεύων τον δράκοντα, έργο του 17ου αιώνα και ο Νεομάρτυρας Άγιος Γεώργιος ο εν Ιωαννίνοις.